Grensoverschrijders
 

Gijs van Oenen
 
 
 

Deze maand gaat het Erasmus Honours Programme van start, een mooi initiatief om iets extra’s te bieden aan onze echt goede studenten. Lovenswaardig is ook de inzet om door en over vakgebieden heen te gaan, om de grenzen tussen de verschillende domeinen en disciplines te overschrijden. Dit grensoverstijgend programma heet dan ook terecht “Over Grenzen”.

Bij wijze van programma-startschot hield Jos de Mul, hoogleraar filosofie, een fraai betoog dat op EM Online is te lezen. Dat gaat ook over de grens, als centraal begrip in de levens- en mensopvatting van de beroemde Duitse filosoof Helmuth Plessner. Een plant heeft, anders dan een steen, ‘grensverkeer’ ofwel stofwisseling. Een dier regisseert, anders dan een plant, actief zijn interactie met de omgeving. En de mens is zich, anders dan het dier, ook nog eens bewust van de eigen interactiviteit, die we ook ‘grensbemiddeling’ zouden kunnen noemen.

Daarom is de mens, volgens Plessner en De Mul, ‘onaf en thuisloos’, altijd bezig zich ergens thuis te voelen, te denken aan een ‘Heimat’. ‘There’s no place like home’, zeggen de Engelsen dubbelzinnig. Voor vele generaties boerenfamilies in de loop van de geschiedenis was die ‘constitutieve thuisloosheid’ misschien niet zo evident. Maar voor ons moderne mensen wel – ‘moderniteit’ is bijna synoniem aan grensoverschrijding. ‘Al het vaste vervluchtigt’, zoals Marx en Engels het poëtisch uitdrukten in hun Communistisch Manifest uit 1848.

Zelf was ik onlangs nog in Berlijn, waar heel letterlijk een muur is geslecht – die van een communistische gevangenis, destijds met kenmerkend cynisme door de bouwers een ‘antifascistische schutswal’ genoemd. Het is een mooi voorbeeld van wat je ‘grammatica van statelijkheid’ zou kunnen noemen – een term die ik ontleen aan het boek Grenzverletzer, dat ik in Berlijn kocht. Het bevat een galerij van exemplarische grensschenders, figuren die gedreven door staat, nood of verlangen grenzen, tarten, bespelen, of uitbuiten.

Indringende, klassieke voorbeelden van grensoverschrijders zijn vluchtelingen, evenals smokkelaars en mensenhandelaars. Daarnaast zijn er grens-verschuivers als veroveraars en ontdekkingsreizigers, van Christoffel Columbus tot het Saturnus-maanlandertje Huygens. Nomaden en zwervers, daarentegen, negeren weer grenzen. Anarchisten en hackers bestrijden ze en spionnen ondermijnen ze. En dan zijn er nog de ontgrensden, zij die hun eigen grenzen niet meer kunnen bewaken: psychoten, verslaafden, borderliners – en, in mijn eigen jargon, de interpassieven.

Dit nu zijn de ware moderne burgers, die zich bewegen ‘over grenzen’ en daarmee onze cultuur vertolken. Ons beste onderwijs dragen wij graag aan hen op. Grenzenschenders aller landen, verenigt u!
 
 

[Literatuurverwijzing: Eva Horn, Stefan Kaufmann, Ulrich Brockling (hgbs.), Grenzverletzer. Von Schmugglern, Spionen und anderen subversiven Gestalten. Kadmos Verlag Berlin 2002]

Deze tekst verscheen als column in Erasmus Magazine van 24 januari 2005

U kunt ook:

• Terug naar publicaties Gijs van Oenen
• Terug naar columns Gijs van Oenen
• Terug naar homepage Gijs van Oenen
• Terug naar de homepage rechtsfilosofie EUR