Confrontatie der geesten
Klassieke boeken uit de 19e en 20e eeuw

Studiejaar 2003-2004
Docenten: Henri Krop en Gijs van Oenen
(met medewerking van Awee Prins, Wiep van Bunge, Jos de Mul, Henk Oosterling en Percy Lehning)
 

2e trimester: dinsdagen van 11-12.45 uur
3e trimester: dinsdagen van 11-12.45 uur
Steeds op de Faculteit der Wijsbegeerte, Oostmaaslaan 950

Deze ‘minor’ van in totaal 10 ECTS, aangeboden in het 3e Bachelorjaar en verdeeld over 2 trimesters, staat open voor alle studenten van de EUR. Zij is echter in het bijzonder toegesneden op studenten in een sociale, culturele en historische wetenschap. Het doel is drieledig.
In de loop van hun studie komen studenten in deze richtingen in aanraking met bepaalde ‘grote’ namen en titels van ‘klassieke’ boeken zonder dat er gelegenheid bestaat op zo een denker of zo een tekst nader in te gaan. In deze cursus zal geprobeerd worden te laten zien  dat het beeld van een bepaalde denker binnen een bepaalde wetenschap vaak zeer verengd is, zodat een vollediger beeld ook de mogelijkheid biedt om de raakvlakken van de eigen discipline met andere sociale en geesteswetenschappen te verkennen.
Tevens zal de vraag centraal staan waarom bepaalde denkers klassiek geworden zijn. Is deze opname in de canon terecht? Het antwoord zal mogelijk inzicht bieden in de grondslagen en veronderstellingen van de sociale en geesteswetenschappen.
Het derde doel is de relatie te laten zien tussen de ontwikkeling van de wetenschappen en de algemene historische en culturele ontwikkeling van Europa. Dit zal gepoogd worden door de teksten te groepen rond centrale thema’s, zoals uit het onderstaande overzicht blijkt
Een thema beslaat telkens twee weken; telkens wordt de ene week een negentiende-eeuwse, en de tweede week een twintigste-eeuwse tekst besproken (behalve in het begin van het derde trimester, daar zijn twee thema's over vier weken gespreid).
 
 

2e trimester
 

Bevrijding van vooroordeel door het denken
Rond 1800 heerste als erfenis van de verlichting de overtuiging dat de mens door filosofie en wetenschappen zich van vooroordelen vrij zou kunnen maken. Rond 1900 schokten denkers als Marx, Freud en Nietzsche deze trotse overtuiging. De mens bleek meer afhankelijk van blinde machtsdrift, de maatschappij en het onderbewuste dan hij wilde weten
     * G. W.F. Hegel, Phänomenologie des Geistes ( inleider Henri Krop)
     * Sigmund Freud, Die Traumdeutung  (inleider Gijs van Oenen)

Staat: burger versus volksgenoot.
De Franse revolutie verklaarde trots dat ieder Fransman kan worden die de wetten van de Franse staat onderschreef. De romantiek verzette zich tegen dit verholen kolonialisme en meende dat een ware staat alleen het produkt kon zijn van een volk dat zich in een eeuwenlange culturele geschiedenis had ontwikkeld. Tot aan de Balkanoorlogen heeft men de kracht van dit revolutionare beginsel kunnen zien. Maar ook multiculturalisme, transnationalisme en diaspora vloeien voort uit vergelijkbare processen van identiteitsvorming gevangen tussen etniciteit en nationaliteit. Kunnen burgers vreemdelingen zijn, en vreemdelingen burgers?
     * J.G. Fichte, Reden an die Deutsche Nation ( Henri Krop)
     * Hannah Arendt, On revolution (Gijs van Oenen)

Religie versus humanisme
In de negentiende eeuw raakt ook de godsdienst onder invloed van het verlichtingsbeginsel van de autonomie. Zelfs als men het belang van de religie erkent, dan nog is het een zaak van de mens. De romantiek verzette zich tegen een dergelijke conceptie van religie, maar zelfs als men met de verlichting meegaat, dan nog kan men zich de vraag stellen naar de relatie tussen zo een humanistische religie en het christendom.
     * Ludwig Feuerbach: Das Wesen des Christentums ( Henri Krop)
     * Martin Heidegger, Sein und Zeit (Awee Prins)

De ambivalentie van de vooruitgang.
De verlichting ging ervan uit dat de mensheid door de wetenschappelijke en technische ontwikkeling steeds gelukkiger zou worden. De samenleving zou vrijer, gelijker en eerlijker worden. Is de techniek en de wetenschap niet een tweesnijdend zwaard en hebben we voor de maatschappelijke vooruitgang die het westen de afgelopen twee eeuwen zonder twijfel gekend heeft niet een (te) grote prijs betaald?
     * Auguste Comte, Discours sur l’esprit positif (docent Henri Krop) [NB: deze tekst is te downloaden!]
     * Max Horkheimer en Theodor Adorno, Dialektik der Aufklärung (Wiep van Bunge)
 
 

3e trimester
 

De democratie
In het liberalisme had men een maatschappij voor ogen, waarin elk individu gelijkwaardig geacht werd te zijn. Iedere burger werd geacht in de maatschappij te participeren. Beperkingen van opvoeding, geslacht of sexe zouden zoveel mogelijk moeten worden opgeheven. Hierop is een tweevoudige kritiek mogelijk, namelijk van het utopisme: het gaat om een niet te verwerkelijken ideaal - en als dit ideaal verwezenlijkt zou kunnen worden dan is het onwenselijk. Het laat een koude maatschappij achter van calculerende burgers.
     * John Stuart Mill, On liberty (Gijs van Oenen) (6/4)
     * Robert Michels, Zur Soziologie des Parteiwesens in der modernen Demokratie (Gijs van Oenen) (20/4)
Van Michels' boek is een complete engelse vertaling te downloaden!

De methode van de geesteswetenschap
In de tweede helft van de negentiende eeuw gingen steeds meer academische disciplines, zoals de geesteswetenschappen, de behoefte voelen zich te profileren ten opzichte van de –succesvolle- natuurwetenschap. Hetzij door de methodologische en wetenschapfilosofische pretenties van de natuurwetenschap over te nemen, hetzij door juist een afzonderlijke, eigen vorm van wetenschappelijkheid te claimen. Zo stelde eind negentiende eeuw Wilhelm Dilthey een hermeneutische benadering voor; als tegenhanger in de twintigste eeuw kan daarvoor het (post)structuralisme van (de vroegere) Foucault worden gezien.
     * Wilhelm Dilthey, Kritik der historischen Vernunft (‘de onvoltooide’) (Jos de Mul) (13/4)
     * Michel Foucault, Les mots et les choses (Henk Oosterling) (27/4)
Online zijn delen uit Diltheys Einleitung in die Geisteswissenschaften in Engelse vertaling; een mooi Derrida-(in)gangenstelsel is te vinden bij Hydra.

De oorsprong van het kapitalisme.
De kapitalistische maatschappij is het produkt van de negentiende eeuw. Het kapitalisme is daarbij niet alleen een manier waarop het economisch verkeer is geordend, maar ook een samenlevingsvorm, die ook de cultuur doordrenkt. Deze afhankelijkheid werd in de 19e eeuw opgemerkt door Marx. Maar hoe ligt deze relatie nu eigenlijk: wat is oorzaak en wat gevolg? Marx koos voor de onderbouw: de produktiefaktoren, maar is het kapitalisme niet meer een kwestie van mentaliteit, van de manier waarop de mensen in het leven staan?
     * Karl Marx, Das Kapital (Gijs van Oenen) (4/5)
     * Max Weber, Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus (Henri Krop) (11/5)
Er is een uitvoerige site over het marxisme, ook met veel teksten;  de UvA biedt  een mooi 'portal' voor Max Weber.

Maatschappelijke vooruitgang
Wat is de basis van maatschappelijke vooruitgang, waarom slaan we bij een conflict niet onmiddellijk elkaar de hersens in, of maken als de dieren gebruik van tanden en klauwen? De verlichting meende dat dit een kwestie is van rationaliteit en dat vooruitgang als het ware gepland kon worden. De biologie geeft echter een ander antwoord: de vooruitgang wordt bepaald door krachten die buiten ons omgaan en is daarbij ten dele slechts schijn.
     * Charles Darwin, The Origin of Species (Henri Krop) (18/5)
     * Jürgen Habermas, Strukturwandel der Öffentlichkeit (Gijs van Oenen) (25/5)
Ook The Origin of Species staat geheel online.  Goede algemene sites over Habermas zijn er van Antti Kauppinen uit Finland en bij www.habermasonline.org.
 

De basis van de moraal.
De verlichting was ervan overtuigd dat de moraal uiteindelijk een kwestie van inzicht is. Hoe rationeler de mens, hoe beter. De romantiek zag echter de moraal als bepaald door niet verstandelijke, de mens transcenderende faktoren. De mens rationaliseert zijn emoties en driften.
     * John Rawls, A theory of justice (Percy Lehning) (1/6)
     * Friedrich Nietzsche, Zur Genealogie der Moral (Henri Krop) (8/6)
 

Laatste wijziging: 24 maart 2004

U kunt ook:

• Terug naar de opleiding rechtsfilosofie
• Terug naar de homepage rechtsfilosofie EUR